• [ Pobierz całość w formacie PDF ]
    A
    NNA
    O
    RY
    ´
    SKA
    Kategorie semantyczne
    leksyki j˛zyka potocznego
    i gwary wi˛ziennej
    Interesuja˛cym problemem dla badacza współczesnego j˛zyka polskiego jest miejsce gwary
    wi
    ˛
    ziennej w narodowym systemie komunikacji społecznej. Je˙eli j
    ˛
    zyk etniczny potra-
    ktujemy jako kod ogólny, obsługuja˛cy cała˛ narodowa˛ wspólnot˛ j˛zykowa˛, to poszczegól-
    ne gwary ´rodowiskowe b˛da˛ subkodami obsługuja˛cymi ró˙ne grupy społeczne. Istnienie
    gwary wi˛ziennej jest zjawiskiem j˛zykowym, ale i kulturowym, bowiem jest ona wyra-
    zem istnienia j specyficznej subkultury – subkultury przest˛pców w warunkach pozbawie-
    nia wolno´ci. Marcel Cohen okre´lał ˙argon jako paso˙ytnicza˛ formacj˛ wewna˛trz
    bardziej ogólnej cało´ci j˛zykowej, od której zapo˙ycza ona swoja˛ fonologi˛, morfologi˛
    i składni˛
    1
    . Tak wi˛c cechy wyró˙niaja˛ce j˛zyk poszczególnych ´rodowisk przejawiaja˛ si˛
    przede wszystkim w sferze słownictwa. Je´li te odr˛bno´ci maja˛ charakter kompleksowy
    i składaja˛ si˛ na cało´´ ró˙na˛ od struktury leksykalnej polszczyzny ogólnej i je´li mo˙na
    wyró˙ni´ w nich odr˛bny system leksykalny – wtedy mo˙emy mówi´ o gwarze ´rodowi-
    skowej. W´ród kryteriów odró˙nienia gwary ´rodowiskowej od słownictwa zawodowego
    (´rodowiskowego) D. Buttler wymienia dysponowanie takim mikrosystemem nominatyw-
    nym, który zdolny jest opisa´ przynajmniej te realia, z którymi człowiek styka si˛ w ˙yciu
    codziennym
    2
    . B. Geremek jest zdania, ˙e „˙argony rzeczywi´cie funkcjonuja
    ˛
    ce, tzn.
    obsługuja˛ce okre´lona˛ grup˛ w okre´lonym czasie, składaja˛ si˛ z niewielkiego zasobu
    słów. Obok terminologii technicznej procederów złodziejskich, słowotwórstwo ˙argono-
    we dotyczy dwóch grup poj
    ˛
    ´: gier hazardowych oraz prostytucji i ˙ycia seksualnego (...)
    Znaczenie ma fakt, ˙e w wi˛zieniach i karczmach – uprzywilejowanych miejscach ˙argonu
    – wokół kobiet i miło´ci koncentrowały si˛ wszelkie rozmowy”
    3
    . Podobnie St. Milewski
    stwierdza, ˙e „przest˛pcy u˙ywaja˛ swej gwary w pewnym tylko zakresie – uzupełniaja˛
    niejako wspólny j˛zyk ze ´rodowiskiem, w którym ˙yja˛”
    4
    . Natomiast prawnicy wskazuja˛
    na zdolno´´ zast˛powania przez gwar˛ przest˛pcza˛ j˛zyka potocznego, np. J. Morawski
    stwierdza wprost: „gwara przest˛pcza – jak ˙aden j˛zyk zawodowy – mo˙e zast˛powa´
    mow˛ potoczna˛”
    5
    . Z kolei Z. Bo˙yczko jest zdania, ˙e „złodziej cz˛sto nie zna dostatecznie
    j˛zyka polskiego, wskutek cz˛stego u˙ywania gwary przyzwyczaja si˛ do niej i u˙ywa jej
    82
    (a w szczególno´ci niektórych wyra˙e´ w kontek´cie zdaniowym) przy opowiadaniu
    ró˙nych zdarze´ lub na okre´lenie przedmiotów, osób i sytuacji ˙yciowych”
    6
    . Aby wska-
    za´ na prawdziwo´´ tych intuicyjnych spostrze˙e´ prawników, spróbujemy dokona´
    podziału zbioru leksemów gwary przest
    ˛
    pczej według kategorii semantycznych w celu
    dokonania opisu siatki nominatywnej tego słownictwa. Odpowiemy w ten sposób na
    pytanie, czy tworzy ona system zdolny do odzwierciedlenia codziennych realiów ˙ycia
    ludzkiego. Dystrybucj˛ słownictwa gwary wi˛ziennej według klas realnoznaczeniowych
    zestawimy z podobnym podziałem na kategorie semantyczne leksyki potocznej dokona-
    nym przez D. Buttler
    7
    .
    Jako schemat klasyfikacyjny posłu˙ył D. Buttler układ kategorii semantycznych, b˛da˛-
    cych podstawa˛ tematycznego słownika-minimum j˛zyka rosyjskiego (1177 słów) V. V.
    Morkovkina
    8
    . Słownik ten ma nastawienie ´ci´le praktyczne: słu˙y jako podstawa przy
    nauczaniu pocza˛tkowym j˛zyka rosyjskiego jako obcego, w zwia˛zku z tym nie ograniczył
    si˛ do elementarnych słów j˛zyka rosyjskiego; wła˛czone do niego zostały tematy peryfe-
    ryjne z punktu widzenia leksykografii, lecz istotne dla procesu dydaktycznego (np. wyrazy
    kreda, seminarium, gramatyka) oraz b˛da˛ce przedmiotem zainteresowania wielu ludzi (np.
    opanowanie kosmosu)
    9
    . Wydzielone przez V. V. Morkovkina kategorie (jest ich a˙ 46)
    nazwane zostały przez D. Buttler „uniwersalnymi”
    10
    , lecz mo˙na je za takie uzna´ jedynie
    w przybli˙eniu. Przykładem dowolno´ci w przydzielaniu leksemów do poszczególnych
    kategorii przez Morkovkina mo˙e by´ wyraz milicjant – bardzo istotny w gwarze wi˛zien-
    nej. Jest on zaliczany do kategorii „Miasto” (27) i jednocze´nie do kategorii „Pa´stwo”
    (36). Podobnie wyraz wycieczka: kategoria „Pomoce naukowe i organizacja procesu
    naukowego” (21) oraz kategoria „Miasto” (22); miło´´: kategoria „Emocjonalno-subie-
    ktywny ´wiat człowieka” (6) oraz „Odnoszenie si˛ do ludzi” (9) itd. Przy niektórych
    kategoriach jest wr˛cz odsyłacz do innych, np. „Miasto” patrz „Ruch”, „Podró˙” patrz
    „Ruch” itp., co stawia pod znakiem zapytania celowo´´ wyró˙niania tych kategorii
    w osobne klasy.
    Wydaje si˛, ˙e bardziej uniwersalny charakter maja˛ kategorie (w liczbie 22) zastoso-
    wane przez Carla Darlinga Bucka w słowniku wybranych synonimów głównych j˛zyków
    indoeuropejskich
    11
    . Posłu˙ymy si˛ jednak, niejako z konieczno´ci, układem kategorii V.
    V. Morkovkina, aby wyniki uzyskane przez D. Buttler dla j˛zyka potocznego mo˙na było
    zestawi´ z siatka
    ˛
    nominatywna
    ˛
    słownictwa gwary wi
    ˛
    ziennej.
    W artykule D. Buttler podstawa˛ analizy było 760 rzeczowników. Podzielono je na 23
    kategorie semantyczne. W kategorii 1. „Człowiek” znalazło si˛ 385 leksemów, pozostałe
    rozło˙yły si
    ˛
    w kategoriach 2–23. Liczba leksemów w poszczególnych kategoriach nie
    zawsze była podana w tek´cie. Tak˙e na wykresie
    12
    mo˙na liczb˛ leksemów w poszcze-
    gólnych kategoriach odczyta´ jedynie na bardzo ogólnej skali na podstawie wysoko´ci
    słupków przedstawiaja
    ˛
    cych liczb
    ˛
    leksemów w danej kategorii. Tak wi
    ˛
    c liczbowy mate-
    riał porównawczy jest z konieczno´ci niezbyt dokładny.
    Materiał słownikowy gwary wi˛ziennej został zebrany przez autork˛ niniejszego arty-
    kułu w roku 1982 we Wrocławiu. Informatorami byli wi˛´niowie niekryminalni, legity-
    muja˛cy si˛ wy˙szym wykształceniem humanistycznym, przebywaja˛cy przez minimum
    3 miesia˛ce z wi˛´niami kryminalnymi w jednej celi, za czyny karane na podstawie Dekretu
    o stanie wojennym (5 m˛˙czyzn)
    13
    . Informatorem „kontrolnym” był były wychowanek
    domu poprawczego, obracaja˛cy si˛ w ´rodowisku lumpenproletariatu, legitymuja˛cy si˛
    wykształceniem ´rednim zawodowym. Zebrany w ten sposób słownik gwary wi˛ziennej
    83
    liczy sobie ponad 950 jednostek leksykalnych uło˙onych alfabetycznie w 823 hasła. Skład
    tego słownictwa pod wzgl˛dem cz˛´ci mowy jest nast˛puja˛cy (950 = 100%): rzeczowniki
    (ła˛cznie z frazeologizmami nominatywnymi) – ok. 64% (610), przymiotniki (ła˛cznie
    z imiesłowami przymiotnikowymi) – ok. 2,75% (26). Tymczasem według M. Zar
    ˛
    biny
    14
    w j˛zyku mówionym jest 44% rzeczowników i 11% przymiotników, a w j˛zyku pisanym
    – 45% rzeczowników i 16% przymiotników. Zestawienie to potwierdza obserwacj˛
    D. Buttler, ˙e swoisto´cia˛ systemu leksykalnego gwar ´rodowiskowych sa˛ nie tylko
    szczegółowe ró˙nice słowotwórcze w stosunku do polszczyzny ogólnej, ale „inna cała
    wewn˛trzna organizacja zasobu słownikowego”
    15
    . Podaje ona, ˙e w gwarze złodziejskiej
    jest 65% rzeczowników i 5% przymiotników, a w gwarze ochwe´ników – odpowiednio
    63% i 4%
    16
    .
    Uzyskanie podobnych wska´ników procentowych w odniesieniu do zebranego przeze
    mnie materiału słownikowego, pochodza˛cego z wrocławskich zakładów penitencjarnych,
    pozwala uzna´ próbk˛ za reprezentatywna˛ dla gwary wi˛ziennej. W tym artykule poddamy
    analizie jedynie 605 rzeczowników pod ka
    ˛
    tem widzenia ich przynale˙no´ci do kategorii
    semantycznych, aby wykaza´, ˙e tak˙e pod wzgl˛dem ich dystrybucji do klas realnozna-
    czeniowych mo˙na mówi´ o „innej wewn˛trznej organizacji zasobu słownikowego”.
    W´ród charakterystycznych cech leksyki potocznej D. Buttler wyró˙nia jej orientacj
    ˛
    szczegółowo–konkretna˛, która odznacza si˛ brakiem nazw abstrakcyjnych relacji mi˛dzy
    przedmiotami, wyodr˛bnionymi w wyniku rozumowania i naukowego poznania rzeczy-
    wisto´ci (Morkovkin nazywa je „słowami ogólnymi”) oraz ubóstwem abstraktów (122
    jednostki, czyli 16% leksemów w badanej próbie)
    17
    .
    Słownictwo gwary wi˛ziennej przejawia równie˙ orientacj˛ szczegółowo–konkretna˛,
    jednak˙e w mniejszym stopniu. Grupka tzw. „słów ogólnych” liczy 4 jednostki, co stanowi
    0,7% ogółu leksemów, podczas gdy u Morkovkina kategoria ta liczy 19 jednostek, co
    stanowi 1,6% ogółu. Wyrazy te oznaczaja˛ takie poj˛cia, jak: koniec (KRANIEC, KRA
    ´
    -
    CÓWKA), nic (FRIKO), brak (PRZEKRE˛T). Natomiast abstrakta w liczbie 158 jednostek
    stanowia˛ 26% ogółu materiału słownikowego. W słownictwie potocznym stanowiły one
    16%. Druga˛ znamienna˛ cecha˛ słownictwa potocznego jest jego antropocentryzm, który
    przejawia si˛ w przygniataja˛cej przewadze liczbowej nazw osobowych w stosunku do
    innych klas semantycznych; stanowia˛ one ponad 50% badanego zbioru leksemów (385
    jednostek). Orientacja antropocentryczna leksyki potocznej przejawia si
    ˛
    tak˙e w przewa-
    dze nazw odnosza˛cych si˛ do społecze´stwa ludzkiego, jego instytucji i przedmiotów
    z nim si˛ kojarza˛cych
    18
    . Słownictwo gwary wi˛ziennej cechuje tak˙e antropocentryzm
    w powy˙szym rozumieniu, co jest o tyle zrozumiałe, ˙e komunikacja j
    ˛
    zykowa w wi
    ˛
    zie-
    niu przebiega w izolacji od ´wiata przyrody, a wi˛c nie ma w zasadzie potrzeby nazywania
    realiów z nia˛ zwia˛zanych. Leksyk˛ wi˛zienna˛ charakteryzuje tak˙e przewaga ilo´ciowa
    nazw osobowych, lecz nie jest ona tak zdecydowana jak w j
    ˛
    zyku potocznym – stanowi
    ponad 25% ogółu zbioru (155 jednostek) (por. wykres 1.)
    Wykres 1. Struktura jednostek leksykalnych zaliczonych do kategorii 1. i pozostałych
    kategorii semantycznych (w procentach)
    84
    Pozostałe słownictwo rozkłada si
    ˛
    w 26 klasach realnoznaczeniowych, z czego 21 jest
    identycznych z wyró˙nionymi przez D. Buttler dla leksyki potocznej. Dalszych 5 kategorii
    semantycznych gwary wi˛ziennej, wyró˙nionych tak˙e w´ród 46 kategorii Morkovkina,
    obcych jest leksyce potocznej. Sa
    ˛
    to kategorie: „Choroba i leczenia”, „Czas”, „Higiena
    osobista”, „J˛zyk” oraz wspomniane ju˙ „Słowa ogólne”. Natomiast brak tu dwóch
    kategorii: „Nauka” i „Ro´liny”.
    Tak wi˛c, w wyniku dystrybucji leksyki potocznej według klas realnoznaczeniowych,
    D. Buttler wyró˙nia 23 kategorie semantyczne; ten sam zabieg w stosunku do słownictwa
    gwary wi˛ziennej prowadzi do wyró˙nienia 26 kategorii. W obu zbiorach słownictwa
    rozkład leksemów w poszczególnych kategoriach jest nierównomierny. Zachodza˛ tak˙e
    ró˙nice w liczebno´ci poszczególnych kategorii w obu omawianych systemach nomina-
    tywnych (por. Wykres 2.).
    Wykres 2. Liczebno´´ leksyki potocznej i gwary wi˛ziennej w poszczególnych kate-
    goriach semantycznych (w procentach: Na
    2–23
    = 100%, Nb
    2–28
    = 100%)
    Na – zbiór leksemów j˛zyka potocznego, Nb – zbiór leksemów gwary wi˛ziennej
    85
    Kategorie semantyczne:
    2. Czynno´ci fizyczne człowieka (15,7%; 9,3%)
    3. Cz˛´ci ciała ludzkiego (12,3%; 11,8%)
    4.
    ˙
    ywno´´ (9,6%; 8,7%)
    5. Odzie˙ (8,0%; 1,8%)
    6. Stany i wła´ciwo´ci człowieka (7,2%; 4,0%)
    7. Rozrywka (5,9%; 1,1%)
    8. Procesy psychiczne człowieka (5, 3%; 2,2%)
    9. Sytuacje i zdarzenia zachodza˛ce w społeczno´ci (5,1%; 12,5%)
    10. Narz˛dzia i sprz˛ty domowe (5,1%; 11,1%)
    11. Zakupy, pienia˛dze (4,0%; 4,0%)
    12.Dom (3,7%; 10,7%)
    13. Nauka (3,7%; –)
    14.
    ´
    rodki komunikacji (2,7%; 1,3%)
    15. Instytucje społeczne (2,1%; 5,3%)
    16. Zwierz˛ta (1,9%; 0,2%)
    17. Praca (1,6%; 0,4%)
    18. Literatura, prasa (1,6%; 0,7%)
    19. Substancje (1,3%; 1,1%)
    20. Polityka (1,1%; 0,9%)
    21. Warunki atmosferyczne (0,8%; 0,4%)
    22. Miary (0,5%; 3,6%)
    23. Ro´liny (0,3%; –)
    24. Choroba i leczenie (3,1%)
    25. Czas (0,9%)
    26. Higiena osobista (0,7%)
    27. J˛zyk (3,3%)
    28. Słowa ogólne (0,9%)
    Kategoria 1. „Człowiek”
    W gwarze wi˛ziennej najliczniejsza˛ grup˛ nazw osobowych stanowia˛ okre´lenia fun-
    kcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Słu˙by Bezpiecze´stwa i Słu˙by Wi
    ˛
    ziennej (31
    jednostek). Zaskakuja˛ce, ˙e D. Buttler nie wymienia tej grupy nazw osobowych w leksyce
    potocznej.
    W´ród nazw milicjantów wymieni´ mo˙na okre´lenie ogólne: GLINA, GLINIARZ,
    MENT, PAJA˛K NIEBIESKI, a tak˙e szczegółowe: PAŁKARZ, KRAWE˛
    ˙
    NIK – ‘mili-
    cjant (zwykle niski stopniem) patroluja˛cy ulice’;
    ´
    LEDCZAK, PIES – ‘oficer ´ledczy’;
    WINKIEL – ‘sier˙ant MO, SB lub SW’ (ze wzgl
    ˛
    du na kształt naszywki na naramienniku),
    GWIAZDOR – ‘oficer MO, SB lub SW’ (ze wzgl˛du na gwiazdki na naramiennikach).
    Funkcjonariuszowi umundurowanemu (MUNDUROWY) przeciwstawia si˛ TAJNIAKA.
    Funkcjonariusz w cywilu, ´ledza˛cy jaka˛´ osob˛, nazywany jest OGONEM (szczególnie
    przez wi˛´niów politycznych). Od skrótów MO i SB powstały takie formacje słowotwór-
    cze jak MOSIEK, ESBEK.
    Okre´leniem ogólnym funkcjonariusza Słu˙by Wi˛ziennej jest wyraz KLAWISZ;
    negatywnie nacechowanym stylistycznie: GAD. Zwracaja˛c si˛ do tych osób u˙ywa si˛
    zwrotu: PANIE ODDZIAŁOWY lub poufałego: PANIE DOWÓDCO, WODZU (por.
    [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • wzory-tatuazy.htw.pl