-
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
A
NNA
O
RY
´
SKA
Kategorie semantyczne
leksyki j˛zyka potocznego
i gwary wi˛ziennej
Interesuja˛cym problemem dla badacza współczesnego j˛zyka polskiego jest miejsce gwary
wi
˛
ziennej w narodowym systemie komunikacji społecznej. Je˙eli j
˛
zyk etniczny potra-
ktujemy jako kod ogólny, obsługuja˛cy cała˛ narodowa˛ wspólnot˛ j˛zykowa˛, to poszczegól-
ne gwary ´rodowiskowe b˛da˛ subkodami obsługuja˛cymi ró˙ne grupy społeczne. Istnienie
gwary wi˛ziennej jest zjawiskiem j˛zykowym, ale i kulturowym, bowiem jest ona wyra-
zem istnienia j specyficznej subkultury – subkultury przest˛pców w warunkach pozbawie-
nia wolno´ci. Marcel Cohen okre´lał ˙argon jako paso˙ytnicza˛ formacj˛ wewna˛trz
bardziej ogólnej cało´ci j˛zykowej, od której zapo˙ycza ona swoja˛ fonologi˛, morfologi˛
i składni˛
1
. Tak wi˛c cechy wyró˙niaja˛ce j˛zyk poszczególnych ´rodowisk przejawiaja˛ si˛
przede wszystkim w sferze słownictwa. Je´li te odr˛bno´ci maja˛ charakter kompleksowy
i składaja˛ si˛ na cało´´ ró˙na˛ od struktury leksykalnej polszczyzny ogólnej i je´li mo˙na
wyró˙ni´ w nich odr˛bny system leksykalny – wtedy mo˙emy mówi´ o gwarze ´rodowi-
skowej. W´ród kryteriów odró˙nienia gwary ´rodowiskowej od słownictwa zawodowego
(´rodowiskowego) D. Buttler wymienia dysponowanie takim mikrosystemem nominatyw-
nym, który zdolny jest opisa´ przynajmniej te realia, z którymi człowiek styka si˛ w ˙yciu
codziennym
2
. B. Geremek jest zdania, ˙e „˙argony rzeczywi´cie funkcjonuja
˛
ce, tzn.
obsługuja˛ce okre´lona˛ grup˛ w okre´lonym czasie, składaja˛ si˛ z niewielkiego zasobu
słów. Obok terminologii technicznej procederów złodziejskich, słowotwórstwo ˙argono-
we dotyczy dwóch grup poj
˛
´: gier hazardowych oraz prostytucji i ˙ycia seksualnego (...)
Znaczenie ma fakt, ˙e w wi˛zieniach i karczmach – uprzywilejowanych miejscach ˙argonu
– wokół kobiet i miło´ci koncentrowały si˛ wszelkie rozmowy”
3
. Podobnie St. Milewski
stwierdza, ˙e „przest˛pcy u˙ywaja˛ swej gwary w pewnym tylko zakresie – uzupełniaja˛
niejako wspólny j˛zyk ze ´rodowiskiem, w którym ˙yja˛”
4
. Natomiast prawnicy wskazuja˛
na zdolno´´ zast˛powania przez gwar˛ przest˛pcza˛ j˛zyka potocznego, np. J. Morawski
stwierdza wprost: „gwara przest˛pcza – jak ˙aden j˛zyk zawodowy – mo˙e zast˛powa´
mow˛ potoczna˛”
5
. Z kolei Z. Bo˙yczko jest zdania, ˙e „złodziej cz˛sto nie zna dostatecznie
j˛zyka polskiego, wskutek cz˛stego u˙ywania gwary przyzwyczaja si˛ do niej i u˙ywa jej
82
(a w szczególno´ci niektórych wyra˙e´ w kontek´cie zdaniowym) przy opowiadaniu
ró˙nych zdarze´ lub na okre´lenie przedmiotów, osób i sytuacji ˙yciowych”
6
. Aby wska-
za´ na prawdziwo´´ tych intuicyjnych spostrze˙e´ prawników, spróbujemy dokona´
podziału zbioru leksemów gwary przest
˛
pczej według kategorii semantycznych w celu
dokonania opisu siatki nominatywnej tego słownictwa. Odpowiemy w ten sposób na
pytanie, czy tworzy ona system zdolny do odzwierciedlenia codziennych realiów ˙ycia
ludzkiego. Dystrybucj˛ słownictwa gwary wi˛ziennej według klas realnoznaczeniowych
zestawimy z podobnym podziałem na kategorie semantyczne leksyki potocznej dokona-
nym przez D. Buttler
7
.
Jako schemat klasyfikacyjny posłu˙ył D. Buttler układ kategorii semantycznych, b˛da˛-
cych podstawa˛ tematycznego słownika-minimum j˛zyka rosyjskiego (1177 słów) V. V.
Morkovkina
8
. Słownik ten ma nastawienie ´ci´le praktyczne: słu˙y jako podstawa przy
nauczaniu pocza˛tkowym j˛zyka rosyjskiego jako obcego, w zwia˛zku z tym nie ograniczył
si˛ do elementarnych słów j˛zyka rosyjskiego; wła˛czone do niego zostały tematy peryfe-
ryjne z punktu widzenia leksykografii, lecz istotne dla procesu dydaktycznego (np. wyrazy
kreda, seminarium, gramatyka) oraz b˛da˛ce przedmiotem zainteresowania wielu ludzi (np.
opanowanie kosmosu)
9
. Wydzielone przez V. V. Morkovkina kategorie (jest ich a˙ 46)
nazwane zostały przez D. Buttler „uniwersalnymi”
10
, lecz mo˙na je za takie uzna´ jedynie
w przybli˙eniu. Przykładem dowolno´ci w przydzielaniu leksemów do poszczególnych
kategorii przez Morkovkina mo˙e by´ wyraz milicjant – bardzo istotny w gwarze wi˛zien-
nej. Jest on zaliczany do kategorii „Miasto” (27) i jednocze´nie do kategorii „Pa´stwo”
(36). Podobnie wyraz wycieczka: kategoria „Pomoce naukowe i organizacja procesu
naukowego” (21) oraz kategoria „Miasto” (22); miło´´: kategoria „Emocjonalno-subie-
ktywny ´wiat człowieka” (6) oraz „Odnoszenie si˛ do ludzi” (9) itd. Przy niektórych
kategoriach jest wr˛cz odsyłacz do innych, np. „Miasto” patrz „Ruch”, „Podró˙” patrz
„Ruch” itp., co stawia pod znakiem zapytania celowo´´ wyró˙niania tych kategorii
w osobne klasy.
Wydaje si˛, ˙e bardziej uniwersalny charakter maja˛ kategorie (w liczbie 22) zastoso-
wane przez Carla Darlinga Bucka w słowniku wybranych synonimów głównych j˛zyków
indoeuropejskich
11
. Posłu˙ymy si˛ jednak, niejako z konieczno´ci, układem kategorii V.
V. Morkovkina, aby wyniki uzyskane przez D. Buttler dla j˛zyka potocznego mo˙na było
zestawi´ z siatka
˛
nominatywna
˛
słownictwa gwary wi
˛
ziennej.
W artykule D. Buttler podstawa˛ analizy było 760 rzeczowników. Podzielono je na 23
kategorie semantyczne. W kategorii 1. „Człowiek” znalazło si˛ 385 leksemów, pozostałe
rozło˙yły si
˛
w kategoriach 2–23. Liczba leksemów w poszczególnych kategoriach nie
zawsze była podana w tek´cie. Tak˙e na wykresie
12
mo˙na liczb˛ leksemów w poszcze-
gólnych kategoriach odczyta´ jedynie na bardzo ogólnej skali na podstawie wysoko´ci
słupków przedstawiaja
˛
cych liczb
˛
leksemów w danej kategorii. Tak wi
˛
c liczbowy mate-
riał porównawczy jest z konieczno´ci niezbyt dokładny.
Materiał słownikowy gwary wi˛ziennej został zebrany przez autork˛ niniejszego arty-
kułu w roku 1982 we Wrocławiu. Informatorami byli wi˛´niowie niekryminalni, legity-
muja˛cy si˛ wy˙szym wykształceniem humanistycznym, przebywaja˛cy przez minimum
3 miesia˛ce z wi˛´niami kryminalnymi w jednej celi, za czyny karane na podstawie Dekretu
o stanie wojennym (5 m˛˙czyzn)
13
. Informatorem „kontrolnym” był były wychowanek
domu poprawczego, obracaja˛cy si˛ w ´rodowisku lumpenproletariatu, legitymuja˛cy si˛
wykształceniem ´rednim zawodowym. Zebrany w ten sposób słownik gwary wi˛ziennej
83
liczy sobie ponad 950 jednostek leksykalnych uło˙onych alfabetycznie w 823 hasła. Skład
tego słownictwa pod wzgl˛dem cz˛´ci mowy jest nast˛puja˛cy (950 = 100%): rzeczowniki
(ła˛cznie z frazeologizmami nominatywnymi) – ok. 64% (610), przymiotniki (ła˛cznie
z imiesłowami przymiotnikowymi) – ok. 2,75% (26). Tymczasem według M. Zar
˛
biny
14
w j˛zyku mówionym jest 44% rzeczowników i 11% przymiotników, a w j˛zyku pisanym
– 45% rzeczowników i 16% przymiotników. Zestawienie to potwierdza obserwacj˛
D. Buttler, ˙e swoisto´cia˛ systemu leksykalnego gwar ´rodowiskowych sa˛ nie tylko
szczegółowe ró˙nice słowotwórcze w stosunku do polszczyzny ogólnej, ale „inna cała
wewn˛trzna organizacja zasobu słownikowego”
15
. Podaje ona, ˙e w gwarze złodziejskiej
jest 65% rzeczowników i 5% przymiotników, a w gwarze ochwe´ników – odpowiednio
63% i 4%
16
.
Uzyskanie podobnych wska´ników procentowych w odniesieniu do zebranego przeze
mnie materiału słownikowego, pochodza˛cego z wrocławskich zakładów penitencjarnych,
pozwala uzna´ próbk˛ za reprezentatywna˛ dla gwary wi˛ziennej. W tym artykule poddamy
analizie jedynie 605 rzeczowników pod ka
˛
tem widzenia ich przynale˙no´ci do kategorii
semantycznych, aby wykaza´, ˙e tak˙e pod wzgl˛dem ich dystrybucji do klas realnozna-
czeniowych mo˙na mówi´ o „innej wewn˛trznej organizacji zasobu słownikowego”.
W´ród charakterystycznych cech leksyki potocznej D. Buttler wyró˙nia jej orientacj
˛
szczegółowo–konkretna˛, która odznacza si˛ brakiem nazw abstrakcyjnych relacji mi˛dzy
przedmiotami, wyodr˛bnionymi w wyniku rozumowania i naukowego poznania rzeczy-
wisto´ci (Morkovkin nazywa je „słowami ogólnymi”) oraz ubóstwem abstraktów (122
jednostki, czyli 16% leksemów w badanej próbie)
17
.
Słownictwo gwary wi˛ziennej przejawia równie˙ orientacj˛ szczegółowo–konkretna˛,
jednak˙e w mniejszym stopniu. Grupka tzw. „słów ogólnych” liczy 4 jednostki, co stanowi
0,7% ogółu leksemów, podczas gdy u Morkovkina kategoria ta liczy 19 jednostek, co
stanowi 1,6% ogółu. Wyrazy te oznaczaja˛ takie poj˛cia, jak: koniec (KRANIEC, KRA
´
-
CÓWKA), nic (FRIKO), brak (PRZEKRE˛T). Natomiast abstrakta w liczbie 158 jednostek
stanowia˛ 26% ogółu materiału słownikowego. W słownictwie potocznym stanowiły one
16%. Druga˛ znamienna˛ cecha˛ słownictwa potocznego jest jego antropocentryzm, który
przejawia si˛ w przygniataja˛cej przewadze liczbowej nazw osobowych w stosunku do
innych klas semantycznych; stanowia˛ one ponad 50% badanego zbioru leksemów (385
jednostek). Orientacja antropocentryczna leksyki potocznej przejawia si
˛
tak˙e w przewa-
dze nazw odnosza˛cych si˛ do społecze´stwa ludzkiego, jego instytucji i przedmiotów
z nim si˛ kojarza˛cych
18
. Słownictwo gwary wi˛ziennej cechuje tak˙e antropocentryzm
w powy˙szym rozumieniu, co jest o tyle zrozumiałe, ˙e komunikacja j
˛
zykowa w wi
˛
zie-
niu przebiega w izolacji od ´wiata przyrody, a wi˛c nie ma w zasadzie potrzeby nazywania
realiów z nia˛ zwia˛zanych. Leksyk˛ wi˛zienna˛ charakteryzuje tak˙e przewaga ilo´ciowa
nazw osobowych, lecz nie jest ona tak zdecydowana jak w j
˛
zyku potocznym – stanowi
ponad 25% ogółu zbioru (155 jednostek) (por. wykres 1.)
Wykres 1. Struktura jednostek leksykalnych zaliczonych do kategorii 1. i pozostałych
kategorii semantycznych (w procentach)
84
Pozostałe słownictwo rozkłada si
˛
w 26 klasach realnoznaczeniowych, z czego 21 jest
identycznych z wyró˙nionymi przez D. Buttler dla leksyki potocznej. Dalszych 5 kategorii
semantycznych gwary wi˛ziennej, wyró˙nionych tak˙e w´ród 46 kategorii Morkovkina,
obcych jest leksyce potocznej. Sa
˛
to kategorie: „Choroba i leczenia”, „Czas”, „Higiena
osobista”, „J˛zyk” oraz wspomniane ju˙ „Słowa ogólne”. Natomiast brak tu dwóch
kategorii: „Nauka” i „Ro´liny”.
Tak wi˛c, w wyniku dystrybucji leksyki potocznej według klas realnoznaczeniowych,
D. Buttler wyró˙nia 23 kategorie semantyczne; ten sam zabieg w stosunku do słownictwa
gwary wi˛ziennej prowadzi do wyró˙nienia 26 kategorii. W obu zbiorach słownictwa
rozkład leksemów w poszczególnych kategoriach jest nierównomierny. Zachodza˛ tak˙e
ró˙nice w liczebno´ci poszczególnych kategorii w obu omawianych systemach nomina-
tywnych (por. Wykres 2.).
Wykres 2. Liczebno´´ leksyki potocznej i gwary wi˛ziennej w poszczególnych kate-
goriach semantycznych (w procentach: Na
2–23
= 100%, Nb
2–28
= 100%)
Na – zbiór leksemów j˛zyka potocznego, Nb – zbiór leksemów gwary wi˛ziennej
85
Kategorie semantyczne:
2. Czynno´ci fizyczne człowieka (15,7%; 9,3%)
3. Cz˛´ci ciała ludzkiego (12,3%; 11,8%)
4.
˙
ywno´´ (9,6%; 8,7%)
5. Odzie˙ (8,0%; 1,8%)
6. Stany i wła´ciwo´ci człowieka (7,2%; 4,0%)
7. Rozrywka (5,9%; 1,1%)
8. Procesy psychiczne człowieka (5, 3%; 2,2%)
9. Sytuacje i zdarzenia zachodza˛ce w społeczno´ci (5,1%; 12,5%)
10. Narz˛dzia i sprz˛ty domowe (5,1%; 11,1%)
11. Zakupy, pienia˛dze (4,0%; 4,0%)
12.Dom (3,7%; 10,7%)
13. Nauka (3,7%; –)
14.
´
rodki komunikacji (2,7%; 1,3%)
15. Instytucje społeczne (2,1%; 5,3%)
16. Zwierz˛ta (1,9%; 0,2%)
17. Praca (1,6%; 0,4%)
18. Literatura, prasa (1,6%; 0,7%)
19. Substancje (1,3%; 1,1%)
20. Polityka (1,1%; 0,9%)
21. Warunki atmosferyczne (0,8%; 0,4%)
22. Miary (0,5%; 3,6%)
23. Ro´liny (0,3%; –)
24. Choroba i leczenie (3,1%)
25. Czas (0,9%)
26. Higiena osobista (0,7%)
27. J˛zyk (3,3%)
28. Słowa ogólne (0,9%)
Kategoria 1. „Człowiek”
W gwarze wi˛ziennej najliczniejsza˛ grup˛ nazw osobowych stanowia˛ okre´lenia fun-
kcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Słu˙by Bezpiecze´stwa i Słu˙by Wi
˛
ziennej (31
jednostek). Zaskakuja˛ce, ˙e D. Buttler nie wymienia tej grupy nazw osobowych w leksyce
potocznej.
W´ród nazw milicjantów wymieni´ mo˙na okre´lenie ogólne: GLINA, GLINIARZ,
MENT, PAJA˛K NIEBIESKI, a tak˙e szczegółowe: PAŁKARZ, KRAWE˛
˙
NIK – ‘mili-
cjant (zwykle niski stopniem) patroluja˛cy ulice’;
´
LEDCZAK, PIES – ‘oficer ´ledczy’;
WINKIEL – ‘sier˙ant MO, SB lub SW’ (ze wzgl
˛
du na kształt naszywki na naramienniku),
GWIAZDOR – ‘oficer MO, SB lub SW’ (ze wzgl˛du na gwiazdki na naramiennikach).
Funkcjonariuszowi umundurowanemu (MUNDUROWY) przeciwstawia si˛ TAJNIAKA.
Funkcjonariusz w cywilu, ´ledza˛cy jaka˛´ osob˛, nazywany jest OGONEM (szczególnie
przez wi˛´niów politycznych). Od skrótów MO i SB powstały takie formacje słowotwór-
cze jak MOSIEK, ESBEK.
Okre´leniem ogólnym funkcjonariusza Słu˙by Wi˛ziennej jest wyraz KLAWISZ;
negatywnie nacechowanym stylistycznie: GAD. Zwracaja˛c si˛ do tych osób u˙ywa si˛
zwrotu: PANIE ODDZIAŁOWY lub poufałego: PANIE DOWÓDCO, WODZU (por.
[ Pobierz całość w formacie PDF ] - zanotowane.pl
- doc.pisz.pl
- pdf.pisz.pl
- wzory-tatuazy.htw.pl